Nuôi trồng thủy hải sản là gì? Các bài nghiên cứu khoa học

Định nghĩa nuôi trồng thủy hải sản

Nuôi trồng thủy hải sản (aquaculture) là ngành sản xuất sinh học trong đó con người can thiệp và kiểm soát quá trình sinh trưởng của các loài sinh vật thủy sinh nhằm mục đích thương mại, nghiên cứu hoặc bảo tồn. Đây là lĩnh vực giao thoa giữa khoa học thủy sản, kỹ thuật môi trường và kinh tế học, với sự phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh khai thác tự nhiên suy giảm.

Hoạt động nuôi trồng bao gồm tất cả các công đoạn từ sản xuất giống, ương dưỡng, nuôi thương phẩm đến thu hoạch và chế biến. Nó có thể diễn ra trong môi trường nước ngọt, nước lợ hoặc nước mặn, và bao gồm nhiều mô hình như nuôi trong ao đất, lồng bè, hệ thống tuần hoàn kín, ruộng lúa kết hợp…

Theo định nghĩa của Tổ chức Nông lương Liên Hiệp Quốc (FAO), aquaculture là "nuôi và thu hoạch sinh vật thủy sinh dưới sự kiểm soát của con người để gia tăng sản lượng."

Phân loại hệ thống nuôi trồng thủy hải sản

Các hệ thống nuôi được phân loại dựa trên môi trường, cấp độ kiểm soát, và cấu trúc kỹ thuật:

• Hệ thống hở: sử dụng nguồn nước tự nhiên, ít kiểm soát (ví dụ: lồng bè trên sông, biển)
• Hệ thống bán kín: có xử lý nước đầu vào và thoát nước (ao có lắng, ao lót bạt)
• Hệ thống tuần hoàn (RAS): kiểm soát toàn bộ chất lượng nước qua lọc sinh học, cơ học và UV

Về không gian, hệ thống được chia thành:

• Nuôi ao đất truyền thống
• Nuôi bể xi măng hoặc composite
• Nuôi lồng bè trên biển, hồ
• Nuôi nhà kính, container – công nghệ cao

Bảng so sánh đặc điểm hệ thống nuôi:

Hệ thống	Chi phí đầu tư	Mức độ kiểm soát	Hiệu quả môi trường
Hở	Thấp	Thấp	Ảnh hưởng lớn
Bán kín	Trung bình	Trung bình	Trung bình
Tuần hoàn	Cao	Cao	Thân thiện

Các đối tượng nuôi trồng phổ biến

Việt Nam và thế giới nuôi trồng hàng trăm loài thủy sản khác nhau, được lựa chọn dựa trên giá trị kinh tế, kỹ thuật nuôi và thị trường tiêu thụ.

Các nhóm chính bao gồm:

• Cá nước ngọt: cá tra, cá rô phi, cá lóc, cá trê
• Cá biển: cá chẽm, cá mú, cá bớp, cá hồng
• Tôm: tôm sú, tôm thẻ chân trắng
• Nhuyễn thể: nghêu, sò, ốc hương, hàu
• Thực vật thủy sinh: rong nho, tảo xoắn Spirulina, rong sụn

Việc đa dạng hóa đối tượng nuôi giúp giảm thiểu rủi ro dịch bệnh và tăng giá trị kinh tế. Các loài bản địa cũng đang được ưu tiên nghiên cứu để phù hợp với điều kiện sinh thái và nhu cầu tiêu dùng trong nước.

Quy trình kỹ thuật trong nuôi trồng thủy hải sản

Quy trình nuôi trồng thường trải qua các bước sau:

1. Chuẩn bị cơ sở vật chất: xử lý đáy ao, diệt tạp, kiểm tra nguồn nước
2. Chọn giống chất lượng: có nguồn gốc rõ ràng, không bệnh, tăng trưởng tốt
3. Thả giống đúng mật độ: tính toán theo diện tích và tải trọng môi trường
4. Quản lý môi trường nước: duy trì pH, nhiệt độ, oxy hòa tan ở mức tối ưu
5. Chế độ cho ăn: đúng loại, đúng liều lượng, đúng thời gian
6. Phòng bệnh: định kỳ tạt vôi, dùng chế phẩm sinh học, kiểm tra sức khỏe đàn nuôi
7. Thu hoạch: dựa trên kích cỡ thương phẩm và giá thị trường

Kỹ thuật nuôi còn bao gồm hệ thống sục khí, bơm nước, lọc sinh học (đặc biệt trong mô hình tuần hoàn), camera theo dõi và phần mềm điều khiển tự động trong mô hình công nghệ cao.

Định nghĩa nuôi trồng thủy hải sản

Nuôi trồng thủy hải sản (aquaculture) là ngành sản xuất sinh học trong đó con người can thiệp và kiểm soát quá trình sinh trưởng của các loài sinh vật thủy sinh nhằm mục đích thương mại, nghiên cứu hoặc bảo tồn. Đây là lĩnh vực giao thoa giữa khoa học thủy sản, kỹ thuật môi trường và kinh tế học, với sự phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh khai thác tự nhiên suy giảm.

Hoạt động nuôi trồng bao gồm tất cả các công đoạn từ sản xuất giống, ương dưỡng, nuôi thương phẩm đến thu hoạch và chế biến. Nó có thể diễn ra trong môi trường nước ngọt, nước lợ hoặc nước mặn, và bao gồm nhiều mô hình như nuôi trong ao đất, lồng bè, hệ thống tuần hoàn kín, ruộng lúa kết hợp…

Theo định nghĩa của Tổ chức Nông lương Liên Hiệp Quốc (FAO), aquaculture là "nuôi và thu hoạch sinh vật thủy sinh dưới sự kiểm soát của con người để gia tăng sản lượng."

Phân loại hệ thống nuôi trồng thủy hải sản

Các hệ thống nuôi được phân loại dựa trên môi trường, cấp độ kiểm soát, và cấu trúc kỹ thuật:

• Hệ thống hở: sử dụng nguồn nước tự nhiên, ít kiểm soát (ví dụ: lồng bè trên sông, biển)
• Hệ thống bán kín: có xử lý nước đầu vào và thoát nước (ao có lắng, ao lót bạt)
• Hệ thống tuần hoàn (RAS): kiểm soát toàn bộ chất lượng nước qua lọc sinh học, cơ học và UV

Về không gian, hệ thống được chia thành:

• Nuôi ao đất truyền thống
• Nuôi bể xi măng hoặc composite
• Nuôi lồng bè trên biển, hồ
• Nuôi nhà kính, container – công nghệ cao

Bảng so sánh đặc điểm hệ thống nuôi:

Hệ thống	Chi phí đầu tư	Mức độ kiểm soát	Hiệu quả môi trường
Hở	Thấp	Thấp	Ảnh hưởng lớn
Bán kín	Trung bình	Trung bình	Trung bình
Tuần hoàn	Cao	Cao	Thân thiện

Các đối tượng nuôi trồng phổ biến

Việt Nam và thế giới nuôi trồng hàng trăm loài thủy sản khác nhau, được lựa chọn dựa trên giá trị kinh tế, kỹ thuật nuôi và thị trường tiêu thụ.

Các nhóm chính bao gồm:

• Cá nước ngọt: cá tra, cá rô phi, cá lóc, cá trê
• Cá biển: cá chẽm, cá mú, cá bớp, cá hồng
• Tôm: tôm sú, tôm thẻ chân trắng
• Nhuyễn thể: nghêu, sò, ốc hương, hàu
• Thực vật thủy sinh: rong nho, tảo xoắn Spirulina, rong sụn

Việc đa dạng hóa đối tượng nuôi giúp giảm thiểu rủi ro dịch bệnh và tăng giá trị kinh tế. Các loài bản địa cũng đang được ưu tiên nghiên cứu để phù hợp với điều kiện sinh thái và nhu cầu tiêu dùng trong nước.

Quy trình kỹ thuật trong nuôi trồng thủy hải sản

Quy trình nuôi trồng thường trải qua các bước sau:

1. Chuẩn bị cơ sở vật chất: xử lý đáy ao, diệt tạp, kiểm tra nguồn nước
2. Chọn giống chất lượng: có nguồn gốc rõ ràng, không bệnh, tăng trưởng tốt
3. Thả giống đúng mật độ: tính toán theo diện tích và tải trọng môi trường
4. Quản lý môi trường nước: duy trì pH, nhiệt độ, oxy hòa tan ở mức tối ưu
5. Chế độ cho ăn: đúng loại, đúng liều lượng, đúng thời gian
6. Phòng bệnh: định kỳ tạt vôi, dùng chế phẩm sinh học, kiểm tra sức khỏe đàn nuôi
7. Thu hoạch: dựa trên kích cỡ thương phẩm và giá thị trường

Kỹ thuật nuôi còn bao gồm hệ thống sục khí, bơm nước, lọc sinh học (đặc biệt trong mô hình tuần hoàn), camera theo dõi và phần mềm điều khiển tự động trong mô hình công nghệ cao.

Ảnh hưởng của nuôi trồng thủy hải sản đến môi trường

Nuôi trồng thủy sản nếu thiếu kiểm soát có thể gây ra tác động đáng kể đến hệ sinh thái. Việc xả thải chất hữu cơ dư thừa, phân và thuốc điều trị bệnh vào môi trường nước gây ô nhiễm, phú dưỡng và suy giảm đa dạng sinh học.

Các hệ thống nuôi mật độ cao không được xử lý nước đúng cách sẽ phát sinh khí độc như NH₃, H₂S và mầm bệnh lan truyền nhanh chóng. Đặc biệt, việc sử dụng loài ngoại lai mà không có nghiên cứu đánh giá tác động sinh thái có thể dẫn đến mất cân bằng hệ sinh thái bản địa.

Xu hướng hiện nay là áp dụng các mô hình thân thiện môi trường như:

• Hệ thống tuần hoàn (RAS)
• Nuôi trồng kết hợp đa loài (IMTA)
• Ứng dụng vi sinh và biofloc

Việc áp dụng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, ASC cũng đang được khuyến khích để đảm bảo truy xuất nguồn gốc và phát triển bền vững.

Vai trò kinh tế và xã hội

Ngành nuôi trồng thủy hải sản đóng vai trò chiến lược trong cơ cấu nông nghiệp, giúp nâng cao thu nhập người dân, đảm bảo an ninh lương thực và tạo động lực cho phát triển nông thôn.

Tại Việt Nam, theo Tổng cục Thủy sản, năm 2023 sản lượng nuôi trồng đạt hơn 5 triệu tấn, chiếm gần 55% tổng sản lượng thủy sản. Các sản phẩm như tôm thẻ chân trắng, cá tra, nghêu, ốc hương không chỉ phục vụ thị trường nội địa mà còn xuất khẩu tới hơn 150 quốc gia.

Ngành tạo việc làm trực tiếp cho hàng triệu lao động, từ các nông hộ nhỏ lẻ đến doanh nghiệp chế biến và logistics. Các vùng nuôi tập trung như Đồng bằng sông Cửu Long, duyên hải Nam Trung Bộ và Đồng bằng sông Hồng là trụ cột kinh tế địa phương.

Các vấn đề và thách thức hiện nay

Ngành đang đối mặt với nhiều khó khăn:

• Dịch bệnh nguy hiểm, đặc biệt trên tôm (EMS, EHP) và cá (Streptococcus, lở loét do vi khuẩn)
• Biến đổi khí hậu gây mưa bất thường, xâm nhập mặn và thay đổi nhiệt độ nước
• Áp lực từ thị trường quốc tế về truy xuất nguồn gốc, dư lượng kháng sinh
• Chi phí đầu vào (thức ăn, thuốc, giống) tăng nhanh, ảnh hưởng đến lợi nhuận

Giải pháp dài hạn là nâng cao năng lực quản lý dịch bệnh, nghiên cứu giống kháng bệnh và đầu tư vào mô hình nuôi công nghệ cao nhằm tăng năng suất và giảm thiểu rủi ro.

Xu hướng công nghệ trong nuôi trồng thủy hải sản

Ngành đang dịch chuyển mạnh mẽ sang các mô hình ứng dụng công nghệ cao:

• Hệ thống cảm biến giám sát môi trường theo thời gian thực
• Camera AI nhận diện hành vi ăn của thủy sản
• Tự động hóa hệ thống cho ăn, sục khí, lọc nước
• Ứng dụng blockchain trong truy xuất nguồn gốc sản phẩm

Các đơn vị như WorldFish, CGIAR và một số doanh nghiệp công nghệ sinh học trong nước đang phối hợp chuyển giao giải pháp “aquatech” cho các hợp tác xã và nông trại quy mô vừa – nhỏ.

Chính sách và quản lý nhà nước

Chính phủ Việt Nam đã ban hành nhiều văn bản như Nghị định 26/2019/NĐ-CP, Luật Thủy sản 2017 và các chương trình trọng điểm để phát triển nuôi trồng thủy sản theo hướng bền vững, hiện đại.

Hoạt động quản lý bao gồm:

• Phân vùng và quy hoạch nuôi trồng thủy sản phù hợp từng địa phương
• Kiểm soát chất lượng giống, thức ăn, thuốc thú y thủy sản
• Khuyến khích ứng dụng công nghệ cao, tiêu chuẩn quốc tế
• Hỗ trợ tín dụng, đào tạo kỹ thuật cho người nuôi

Chính sách đang từng bước tạo môi trường minh bạch, cạnh tranh công bằng và khuyến khích liên kết chuỗi giá trị giữa nông hộ – doanh nghiệp – xuất khẩu.

Tài liệu tham khảo

1. FAO. The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. https://www.fao.org
2. NOAA. What is aquaculture? https://oceanservice.noaa.gov
3. WorldFish Center. Sustainable aquaculture solutions. https://www.worldfishcenter.org
4. CGIAR Research Program on Fish Agri-Food Systems. https://fish.cgiar.org
5. Tổng cục Thủy sản Việt Nam. Báo cáo ngành 2023. http://tongcucthuysan.gov.vn